PRZEDLOKACYJNY LELÓW

GDZIE SZUKALIŚMY?

Staromieście leży 3 km na południe od Lelowa (gm. loco) i 50 km na południowy wschód od centrum Częstochowy. Administracyjnie położone jest w województwie śląskim, należy jednak pamiętać, że w okresie staropolskim Lelów wraz powiatem lelowskim stanowił północno-zachodnią część ziemi krakowskiej, a więc historycznej Małopolski. Lelów jako miasto królewskie od 1354 r. było ważnym ośrodkiem administracyjnym i gospodarczym władców Polski (Laberschek 2018: 10).

DLACZEGO TUTAJ?  

Do 2022 r. ślady wczesnośredniowiecznej osady na terenie dzisiejszej wsi Staromieście znane było jedynie z badań powierzchniowych, czyli poszukiwaniem zabytków lub ich fragmentów na powierzchni ziemi. Wykazały one obecność wczesnośredniowiecznych ułamków ceramiki naczyniowej, a więc reliktów naczyń glinianych używanych przez ówczesnych mieszkańców. Materiały te, a także wiedza o przeszłości miejsca, czerpana z przekazów pisanych, opracowanych przede wszystkim przez Jacka Laberscheka (Laberschek 2018), pozwoliły na wytypowanie obszaru do badań archeologicznych, których zasadniczym celem było odkrycie reliktów zabudowy wczesnośredniowiecznej osady i zweryfikowanie hipotezy o jej przedkolacyjnym, protomiejskim charakterze. Gdyby udało się tę hipotezę potwierdzić, oznaczałoby to, że właśnie tutaj znajdował się przedkolacyjny Lelów. Kolejnym celem planowanych badań wykopaliskowych było uściślenie czasu funkcjonowania osady.  

Wiemy, że lokowanie Lelowa około 2 km na północny-zachód od współczesnego Staromieścia jest konsekwencją wzniesienia zamku na tzw. Kopcu przez Konrada Mazowieckiego w 1246 r., stanowiącego obronny punkt na szlaku z Krakowa na Mazowsze. Zamek lelowski odgrywał bardzo ważną rolę. Był siedzibą kasztelana grodowego i niegrodowego oraz starosty lelowskiego (Gadowska, Majorek, Nita 2019: 14). Istnienie zamku potwierdzają dokumenty XIV w., który został zajęty przez Władysława Łokietka (Kołodziejski 2022: 265-266) Po lokowaniu Lelowa, osada przedlokacyjnego Lelowa od XIV w. nazywano Starym Lelowem, Starym Miastem, a następnie aż do dziś Staromieściem (Uruszczak 2009: 231).

Obszar podjętych badań położony jest w pobliżu rzeki (a właściwie strugi) Halszki (mapa topograficzna), stanowiącej lewy dopływ rzeki Białki (która z kolei wpada do Pilicy). Taka lokalizacja stwarzała idealne środowisko do rozwoju osadnictwa ze względu na jej naturalny charakter obronny. Rzekami odbywał się również transport, co sprzyjało rozwojowi handlu. Bliski i stały dostęp do wody stwarzał mieszkańcom dogodne warunki życia przyczyniając się do rozwoju ich gospodarstw i warsztatów. Znajdujący się w dzisiejszym Staromieściu kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (Katalog Zabytków… 1966: 51–52) stanowił prawdopodobnie centralny punkt dawnej osady, o czym świadczy jego usytuowanie na kulminacji nadrzecznego wyniesienia. Jego istnienie poświadczone jest w źródłach pisanych od XII w.  

Kościół ten obejmował duży zasięg parafialny, do którego należało aż 18 miejscowości takich jak m.in. Lgota Błotna, Ślęzany i Turzyn. Najstarszą z tych osad był Stary Lelów wspomniany w 1193 r. w bulli Celestyna III. Wiadomość zawarta w tym dokumencie potwierdza istnienie w tym czasie karczmy w Lelowie. Funkcja karczmy zależała od jej położenia, nie tylko spełniała społeczno-kulturalne potrzeby wsi. Osadzenie jej na szlakach handlowych nadawało jej charakter urzędniczy, tam pozyskiwali podatki za przejazd czy też przychody związane z funkcjonowaniem karczmy (Gałązka 1984: 18).  

Zawarto w wyżej wymienionej bulli posiadłości kanoników wrocławskich, czyli targi i karczmy we wsi Lelów. Wskazuje to na podwójną własność tj. księcia krakowskiego jako pierwotną, opartej na zasadach państwa książęcego i obejmującą osadę lelowską z dworem oraz klasztoru (wtórną), do której zaliczały się targi i karczmy (Laberschek 2018: 31). Prawdopodobnie w czasach słowiańskich już mogła w tym miejscu funkcjonować pogańska świątynia (Białowąs, Nowak 2012: 84).

RELACJA Z BADAŃ

Zanim przystąpiono do prac wykopaliskowych, wytypowany do badań obszar został ponownie poddany nieinwazyjnym metodom terenowych wiosną 2022 r. Odnaleziono wówczas ułamki naczyń glinianych datowane na XIII–XIV w. oraz starsze, z IX-X w. Dodatkowo Mirosław Furmanek zrealizował tutaj badania geofizyczne. Okazało się, że na tym polu była uprawa, co uniemożliwiało eksploracje tych miejscach. To miejsce wykazało potencjał poznania w zamian zaproponowano, jak się okazało, także bardzo obiecujące miejsce, w którym rozpoczęto badania w 2022 r.  

Wykopaliskowe badania archeologiczne w Staromieściu przeprowadzone zostały przez zespół badaczy i studentów z Instytutu Archeologii UŁ w lipcu 2022 r. oraz lipcu 2023 r.

W obydwu sezonach w celu wytypowania najbardziej dogodnego terenu na założenie wykopów sondażowych wykonano odwierty świdrem strzemiączkowym. Wykopy eksplorowane były tzw. warstwami naturalnymi. Działanie to polega na stałej obserwacji stratygrafii stopniowo odkrywanych nawarstwień oraz dokumentacja znajdujących się w ich obrębie obiektów i artefaktów, a co za tym idzie relacji między nimi. Często, jeśli wykluczymy działania przyrodnicze mogące doprowadzić do przemieszczenia artefaktów (np. wydrążona krecia nora), możemy wstępnie datować względnie, czyli po układzie względem siebie znalezisk – te wydobyte z wyższych warstw będą młodsze od tych znajdujących się w niższych warstwach. W archeologii nazywamy to zjawisko prawem superpozycji – w fizyce dotyczy to zupełnie innej kwestii 😊 Procedura ta zapewnia optymalne rozpoznanie stanowiska, bez konieczności stosowania metody badań szeroko płaszczyznowych, wymagającej odsłonięcia całego obszaru domniemanej osady. Całość prac archeologicznych prowadzono ręcznie po dwa wykopy sondażowe w każdym sezonie badawczym o wymiarach 3m x 5m. Zawartość ziemi wydobywanej z wyznaczonych wykopów sprawdzane były ręcznie i przy użyciu wykrywacza metali. Na bieżąco sporządzano dziennik badań, dokumentację fotograficzną i rysunkową oraz inwentarz zabytków. 

Poza badaniami AZP wynikiem prospekcji obszaru jest zaewidencjonowanie w postaci kart zabytków (KEZA – kart ewidencji zabytku archeologicznego) wszystkich stanowisk archeologicznych zlokalizowanych w terenie. Wyniki badań AZP przekształcone zostały w wojewódzką i krajową ewidencję zabytków archeologicznych. Współcześnie prowadzone badania AZP służą prowadzeniu i aktualizacji krajowej i wojewódzkiej ewidencji zabytków w zakresie archeologii) /źródło NID (dostęp z dn.25.04.2024 r.) wcześniej teren nie był badany pod kątem wykopaliskowym. W czasie trwania badań archeologicznych w obrębie domniemanej wczesnośredniowiecznej osady przedkolacyjnej w Staromieściu przeprowadzono badania wykopaliskowe  

W 2022 r. uchwycono za pomocą wkopu sondażowego m.in. relikt pieca i ołowianych odważników, które mogły być w nim wytapiane oraz obecność srebrnych monet – wyróżnić tutaj należy denar Władysława II Wygnańca z lat 1145-1146. Wyniki badań przeprowadzonych na tym obszarze uprawdopodobniły hipotezę Jacka Laberschecka, opartej na przekazach pisanych, że w tym miejscu mógł znajdować się przedlokacyjny Lelów.  

W lipcu 2023 r. odkryte zostały fragmenty naczyń glinianych, których używali mieszkańcy osady we wczesnym i późnym średniowieczu, a także w okresie nowożytnym. Badania pozwoliły na uchwycenie zasięgu osady w jej południowo-wschodniej części.

ARTEFAKTY

W trakcie przeprowadzonych badań archeologicznych, w wykopie nr 1 natrafiono na bardzo dobrze zachowany egzemplarz żelaznego krzesiwa ogniwkowego. Narzędzia tego typu powszechnie występowały u Słowian – na ziemiach polskich w okresie od XI w. do XIV w. Podobne zabytki odnaleźć można w materiałach z badań archeologicznych na terenie Śląska, m. in. egzemplarz z Rynku w Bytomiu, datowany szeroko na 2 poł. XIII w. i XIV w. Krzesiwa ogniwkowe o chronologii XII–XIV-wiecznej odkrywano również na terenie Wrocławia, m.in. przy ul. Szewskiej (Wachowski 2010: 265). Takie artefakty znane są również z terenu Małopolski czy Mazowsza. Krzesiwo ogniwkowe odkrywano również w trakcie badań ratowniczych na grodziskach stożkowatych z XIII/XIV w. m.in. w wielkopolskich Barłogach. W zbiorach Muzeum Zamkowego w Sandomierzu znajduje się żelazne krzesiwo ogniwkowe odkryte na Wzgórzu św. Jakuba (dostęp z dn. 20.10.2023), a także w znaleziskach badań przeprowadzonych na dziedzińcu głównym Pałacu Pod Blachą w Warszawie (Mroczek 2007: 59-60).  

Jednym z najciekawszych żelaznych przedmiotów odkrytych w Staromieściu (wykop nr 1) jest fragment ostrogi żelaznej. Datować go można na wczesne średniowiecze (XI–XII w.). Chronologia ta wynika z opracowania analogicznych form, które charakteryzuje piramidalny bodziec, a także krótka szyjka i proste ramiona. Cechy wspólne do odkrytego zabytku mają ostrogi opracowane przez Andrzeja Nadolskiego, pochodzące z Olbrachtowa, w pow. żarskim (woj. lubuskie) (Nadolski 1954). W opracowaniu Zofii Hilczerówny ostroga odpowiada formie odnalezionego zabytku na stanowiskach we Wrocławiu (typ II odmiany 2 i 3), na terenie Wielkopolski i Opola, co odpowiada typowi II odmiany 2 datowanych na XI–XII w. (Zdaniewicz, Ciszek 2023: 11-20).

PLOMBY OŁOWIANE  

Obecność plomb ołowianych wskazuje na kontakty handlowe z ośrodkami, które specjalizowały się w produkcji konkretnych dóbr.  

MONETA Władysława II Wygnańca  

Jednym z ciekawszych znalezisk odkrytych w wykopie nr 2 była srebrna moneta. Analiza zabytku przeprowadzona przez Radosława Zdaniewicza i Piotra Chabrzyka wykazała, że moneta ta jest denarem Władysława Wygnańca, syna Bolesława Krzywoustego, który objął władzę senioralną w Małopolsce w 1138 r. oraz stał się zwierzchnikiem piastowskich władców w pozostałych dzielnicach.   

Srebrny denar Władysława II Wygnańca przedstawia na swoim awersie rycerza trzymającego w podniesionej prawej ręce miecz, a w lewej ręce tarczę. Natomiast rycerz ten kieruje miecz w postać jeńca. Rewers natomiast wskazuje zająca atakowanego przez orła z powietrza (Zdaniewicz, Chabrzyk 2022: 25-27).

Najtrudniejszą sprawą jest klasyfikacja monety, ponieważ pozbawiona jest ona napisów, które mogłyby sugerować kto ją wybił. Taką monetę wydatować można na podstawie materiału porównawczego uzyskanego dzięki odnalezieniu takich samych zabytków w otoczeniu artefaktów jednoznacznie należących, w tym przypadku, do Władysława II Wygnańca, który pełnił funkcję księcia seniora. Według opracowania badacza numizmatyki, Stanisława Suchodolskiego, ta moneta znajdowała się w obiegu w latach 1145-1146.

NACZYNIA GLINIANE

WNIOSKI

Hipoteza zaczęła się potwierdzać co do osady, natomiast nadal nie znamy zasięgu i spektrum jej funkcjonowania handlu, rzemiosła i życia codziennego. Odkrywanie tajemnic Starego Lelowa jest niezwykle fascynującym procesem. Cytując wybitnego historyka Jacka Laberscheka “Początki Lelowa giną w mrokach dziejów i stanowią trudną do wyjaśnienia zagadkę” należy zwrócić uwagę, że nadal pozostaje wiele kwestii do wyjaśnienia. Namacalne dowody historii pozyskiwane są w ramach prac archeologicznych, które w ostatnich kilku latach odsłoniły zaledwie namiastkę ogromnego dziedzictwa regionu lelowskiego. Planowane na następne lata badania poczynią kolejne milowe kroki w rozwikłaniu zagadki jaką kryje przeszłość pod naszymi nogami.

Obecny stan badań wskazuje na elitarny charakter Starego Lelowa, który jak wyżej wspomniano, odgrywał ważną rolę w państwie piastowskim, a do tego był także niezwykle uprzywilejowany. Potencjał naukowy jaki posiada Staromieście jest absolutnie niezaprzeczalny i zasługuje na to, aby zostać poznanym przez nas i dla nas, a przede wszystkim przez mieszkańców i dla mieszkańców regionu lelowskiego.

O PROJEKCIE SH

W ramach projektu Science Hub zajęłam się popularyzacją wyników archeologicznych badań terenowych przy zastosowaniu nowoczesnych technologii informatycznych.

Latem 2022 r. byłam uczestniczką badaniach archeologicznych prowadzonych przez mgr. Radosława Zdaniewicza i dr. Olgierda Ławrynowicza w Staromieściu w pow. częstochowskim w woj. śląskim, które miały na celu odnalezienie i przebadanie podziemnych reliktów przedlokacyjnego Lelowa. Po przeprowadzonych wcześniej badaniach nieinwazyjnych przystąpiliśmy do założenia wykopów sondażowych. Dostarczyły one wiele cennych materiałów zabytkowych opisanych powyżej, które pozwoliły potwierdzić obecność wczesnośredniowiecznego siedliska, opuszczonego najprawdopodobniej w XIV w., a więc w horyzoncie chronologicznym królewskiej lokacji miejskiej Lelowa w 1354 r. Miałam możliwość uczestniczyć także w konferecjach naukowych organizowanych przez Lelowskie Towarzystwo-Kulturalne oraz Gminę Lelów, na których współnie z kierowniekiem badań mogliśmy zaprezentować wyniki przeprowadzonych badań.

Przedstawienie rezultatów badań archeologicznych w sposób przystępny dla szerokiego grona odbiorców jest moim zdaniem kluczowym zadaniem w przedkładanym projekcie. Mam nadzieję, że przyczyni się ono do upowszechnienia wiedzy, szczególnie w gronie społeczności lokalnej, o istotnej roli materialnego dziedzictwa kulturowego w poznawaniu przeszłości regionu oraz konieczności jego ochrony.

***

Bibliografia:

Białowąs A., Nowak M. (2012), Lelów [w]: 800 lat Lelowa, wyd. Gmina Lelów, Lelowskie Towarzystwo-Historyczno-Kulturalne, Regionalny Ośrodek Kultury w Częstochowie, Gminny Ośrodek Kultury w Lelowie, Lelów

Gadowska I., Majorek M., Nita M. (2019), Krajobraz kulturowy i fizyczny. Charakterystyka gminy, w: Miejsca pamięci i miejsca zapomnienia. Interdyscyplinarne badania na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej red. A. Krupa-Ławrynowicz, Olgierd Ławrynowicz, Łódź, t.5, s. 11-31.

Gałązka E. (1984), Sieć karczem w Małopolsce na podstawie Liber Beneficiorum Dioecesis Cracoviensis Jana Długosza, Roczniki Humanistyczne, t. XXXII, z. 2, s. 17-54.

Hilczerówna Z. (1956), Ostrogi polskie z X–XIII wieku, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk Wydział Historii i Nauk Społecznych (Prace Komisji Archeologicznej), tom II, zeszyt 2, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 35-48.

Kołodziejski S. (2022), Lelów, [w]. Leksykon zamków w Polsce, red. L. Kajzer, wyd. Arkady, s. 265-266.

Katalog Zabytków..., 1966: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Powiat włoszczowski. Oprac. T. Przypkowski, J.Z. Łoziński, B. Wolff. Warszawa.

Laberschek J. (2018), Dzieje Średniowiecznego Lelowa, red. M. Skrzypczyk Lelów.

Mapa topograficzna Polski w geoportal.gov.pl [dostęp z dn.21.05.2024]

Mroczek R. (2007) Późnośredniowieczne zabytki ruchome z badań na dziedzińcu głównym Pałacu Pod Blachą. Kronika Zamkowa, t. 1, s. 59-60.

Nadolski A. (1954), Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, Acta Archaeologica Universitatis Lodziensis, Nr 3, Łódzkie Towarzystwo Naukowe Societas Scientarum Lodziensis wydział II (nr 12), Łódź, s. 83-84, tablica XXXVII s. 277.

Uruszczak M. (2009), Zamki w Lelowie i Żarnowcu–świadkowie rozkwitu i recesji dwóch miast na prawie magdeburskim, Prace drobne i materiały, Czasopismo Prawno-Historyczne, t. LXI, z. 1, s. 231-240.

Wachowski K. (2010), Przedmioty związane z oświetleniem i nieceniem ognia, [w]: Ulice średniowiecznego Wrocławia, red. J. Piekalski, K. Wachowski, Wrocław, s. 265.

Zdaniewicz R., Chabrzyk P. (2022), Kilka słów o denarze Władysława II Wygnańca ze Staromieścia w kontekście badań archeologicznych przedlokacyjnego Lelowa, w: Rzeczy, obrazy, dokumenty. Materialni świadkowie ziemi lelowskiej, red. M. Skrzypczyk, A. Krupa-Ławrynowicz, s. 25-27.

Zdaniewicz R., Ciszek A. (2023), Ogień poskromiony. Codzienność w średniowiecznej osadzie w Staromieściu, w: Dziedzictwo kulturowe ziemi lelowskiej, red. M. Skrzypczyk, A. Krupa-Ławrynowicz, s. 11-20.

Źródła internetowe:

www.zamek-sandomierz.pl/home/obiekt-tygodnia/699-krzesiwo-ogniwkowe (dostęp z dn. 20.10.2023 r.)

Podstawowe pojęcia archeologii - źródło NID - samorzad.nid.pl/baza_wiedzy/podstawowe-pojecia-archeologiczne/ (dostęp z dn.25.04.2024 r.)