SKANING LOTNICZY, GEOFIZYKA, BADANIA POWIERZCHNIOWE I FOSFOROWE
dr hab. Jerzy Sikora
Początki zastosowania technik nieinwazyjnych w łódzkiej archeologii sięgają badań grodziska w Spycimierzu przeprowadzonych przez zespół ówczesnego Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk, pod kierownictwem Andrzeja Nadolskiego. W 1962 r. przeprowadzono tutaj pionierskie, jedne z pierwszych w skali kraju, rozpoznanie elektrooporowe. W latach 80. XX wieku sięgnięto po metody geochemiczne. Zastosowano je podczas badań Ekspedycji Pomorskiej Uniwersytetu Łódzkiego w Raciążu i Obkasie. Opierały się one o analizy zawartości fosforu w gruncie, pozwalając wyznaczyć strefy objęte bardziej intensywnym osadnictwem. Szczególne zasługi w rozwoju jednej z metod nieinwazyjnych, czyli archeologii lotniczej, położył Wiesław Stępień realizujący od końca lat 70. XX wieku szereg misji lotniczych zarówno w centralnej Polsce, jak i na innych obszarach kraju. Do kolejnych prac doszło w początkach XXI w. W trakcie realizowania programu badań najstarszej architektury sakralnej Polski Centralnej, pod kierownictwem prof. Leszka Kajzera, wykorzystywano georadar dla rozpoznania zalegających pod posadzkami kościołów, reliktów starszych budowli.
Badania elektrooporowe na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Rozprzy pod Piotrkowem Trybunalskim
Od końca lat 70. XX w. najpowszechniej wykorzystywaną i dominującą formą nieinwazyjnego rozpoznania zasobów archeologicznych były badania powierzchniowe, realizowane przez łódzkich badaczy w ramach ogólnopolskiego programu Archeologicznego Zdjęcia Polski. Warto zaznaczyć, że ówczesne województwo łódzkie było jednym z pierwszych w całości przebadanych, zaś obszar dawnego województwa piotrkowskiego, jako jedyny w skali kraju, doczekał się pełnej publikacji wyników badań AZP.
W 2012 r., dzięki współpracy z oddziałem łódzkim Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich, przeprowadzono pod kierownictwem Jerzego Sikory kompleksowy program nieinwazyjnego rozpoznania zespołu stanowisk archeologicznych w Ostrowitem (gmina Chojnice). W projekcie tym wykorzystano metody geofizyczne (magnetyczną i elektrooporową, we współpracy z Piotrem Wronieckim z Warszawy), analityczne rozpoznanie powierzchniowe, rozpoznanie geochemiczne (fosforowe, realizowane przez Piotra Kittela z Katedry Geomorfologii i Paleogeografii UŁ), zdjęcia lotnicze (wykonane przez Wiesława Stępnia), pomiary geodezyjne i analizy pomiarów skanowania laserowego z powietrza (ALS LiDAR) wykonanych w ramach ogólnopolskiego programu ISOK. Równocześnie przeprowadzono (Piotr Kittel) rozpoznanie geomorfologiczne i geoarcheologiczne. Całość wyników zintegrowano w ramach bazy danych GIS (System Informacji Geograficznej). Program był współfinansowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach tzw. 5 Priorytetu Ochrona Zabytków Archeologicznych.
W latach 2013–2017 zrealizowano kilka kolejnych programów badawczych, współfinansowanych przez MKiDN, skoncentrowanych na rozpoznaniu krajobrazów archeologicznych w rejonie wczesnośredniowiecznych zespołów osadniczych z grodziskami w Chełmie, Ewinowie, Krzepocinku, Mnichowie, Okopach, Rękoraju, Rozprzy, Spycimierzu, Starych Skoszewach, Szydłowie i Żarnowie. Do zestawu procedur badawczych dołączono także rozpoznanie georadarowe (GPR). Badania pozwoliły na pełniejsze niż do tej pory zrozumienie przestrzeni zespołów osadniczych oraz struktur wczesnośredniowiecznych grodów. Jednocześnie rozwój technologicznych i coraz większa dostępność zarówno danych z pomiarów ALS, jak i narzędzi, takich jak drony (UAV), pozwalają przypuszczać, że elementy nieinwazyjnego rozpoznania będą na szerszą skalę stosowane w kolejnych programach badawczych.