ARCHEOLOGIA OKRESU LATEŃSKIEGO, RZYMSKIEGO I WĘDRÓWEK LUDÓW

dr hab. Marek Olędzki, prof. dr hab. Jan Schuster

Początki zainteresowań epoką żelaza na łódzkiej archeologii uniwersyteckiej wiążą się z nazwiskiem i działalnością prof. Jerzego Kmiecińskiego, który po międzywojennych badaniach prof. Józefa Kostrzewskiego, podjął je ponownie na cmentarzysku kultury wielbarskiej w Odrach na Pomorzu. Wkrótce dołączyli do niego uczniowie, wówczas magistrowie Krzysztof Walenta i Tadeusz Grabarczyk, z których ten drugi przejął z czasem kierownictwo nad wykopaliskami. Wspomniany obiekt sepulkralny – największy w skali kultury wielbarskiej – wyróżniają konstrukcje nagrobne: kręgi kamienne, kurhany i stele, badany jest przez Instytut Archeologii UŁ po dzień dzisiejszy, a w prowadzonych nań wykopaliskach uczestniczą niezmiennie zarówno studenci z UŁ, jak i ich koledzy zagraniczni. Silnym akcentem kolejnych, szeroko zakrojonych badań archeologicznych na podobnych obiektach, dość powszechnie kojarzonych z populacją Gotów, stały się następnie wykopaliska dr. Krzysztofa Walenty w Leśnie i prof. Magdaleny Mączyńskiej w Babim Dole. Oba obiekty znajdują się również na Pomorzu i były badane przez całe dziesięciolecia, stanowiąc poligon doświadczalny dla zainteresowanej archeologią młodzieży. Problematyką kultury przeworskiej zajął się prof. Marek Olędzki, w latach 1989–1991 badający modelowy kompleks osadniczy w Wólce Domaniowskiej koło Radomia, złożony z produkcyjnej osady oraz bogatego w znaleziska broni cmentarzyska. Ten sam bada obecnie nekropolię ludności wymienionej kultury znajdującą się w miejscowości Mnich w pobliżu Kutna. Kolejne lata działalności wiążą się z prowadzonymi na ogromną skalę badaniami osady ludności kultury przeworskiej w Kwiatkowie, stan. 11/20 w gminie Brudzew. Autorami badań dotyczących kultury przeworskiej są dr Karolina Kot i dr Magdalena Piotrowska.

Dla omawianej specjalizacji pierwszym, którego zasługi należy odnotować był prof. Konrad Jażdżewski twórca łódzkiego ośrodka archeologicznego (nauczyciel akademicki i dyrektor MA i E) oraz badacz o światowej sławie. Jego wychowankami byli tacy profesorowie jak: A. Nadolski, J. Kmieciński, A. Abramowicz, L. Kajzer, T. Poklewski oraz prof. Magdalena Blombergowa. Wątek badań nad okresem lateńskim, rzymskim i wędrówek ludów podjął następnie, z jak najlepszym skutkiem prof. Jerzy Kmieciński, autor badań na nekropolach w Odrach i Węsiorach, a jednocześnie znakomity organizator, zarówno prac terenowych jak i sfery naukowej ówczesnej Katedry Archeologii UŁ. W trudnych latach 70. i 80. XX w. był on inicjatorem szeroko zakrojonej wymiany studenckiej między naszą instytucją a ośrodkami zagranicznymi, przy czym rozszerzał jednocześnie działalność wykopaliskową Katedry i organizował międzynarodowe konferencje. Uczniami wymienionego profesora a następnie pracownikami Katedry Archeologii (a następnie Instytutu) UŁ zostali tacy późniejsi profesorowie jak: T. Grabarczyk, K. Walenta i M. Olędzki. W latach 90. XX w. i w pocz. obecnego stulecia dwaj ostatni zorganizowali z profesorem dwa międzynarodowe cykle konferencyjne pt. „Peregrinatio Gothica” i drugi „Trade Routes and Pilgrimage Trials as a Factor of integration”. Natomiast pierwszy z wymienionych, wierny badaniom Pomorza, współorganizował razem z Gdańskim Muzeum Archeologicznym „Sesje Pomorzoznawcze”, a także prowadził wykłady w ośrodkach naukowych hiszpańskiej Galicji. W dwóch ostatnich dekadach w silny sposób zaznaczyła swoją obecność w Instytucie Archeologii UŁ prof. dr hab. Magdalena Mączyńska, naukowiec o europejskiej sławie i wybitna specjalistka w zakresie badań nad epoką wędrówek ludów. Pomimo, iż wymieniona w r. 2015 odeszła na emeryturę to pozostawiła po sobie grono uczniów, w tym wypromowanych doktorów oraz bogatą spuściznę bibliograficzną: blisko 140 pozycji, w tym niezmiernie cenną monografię poświęconą epoce wędrówek ludów. W ostatnim czasie na wcześniejszą emeryturę odeszła również dr Lubomira Tyszler, wieloletni pracownik Instytutu, wybitna archeolog i świetny organizator szeregu konferencji, w tym międzynarodowej pt. „Archaeology of the Barbarians” (Wieluń 2014). Najtrwalszym śladem jej działalności jest napisana przez nią książka pt. „Ceramika rzymska na północ od Sudetów i Karpat”, Łódź 2012. Omawianą specjalność wzbogaca też swoją działalnością prof. Jan Schuster, wybitny znawca kwestii związanych z osadnictwem i budownictwem w antycznej Europie środkowej oraz zagadnieniem importów rzymskich odkrywanych zwłaszcza w tzw. grobach książęcych. Obecnie te dobre tradycje, związane z działalnością wymienionych osób kontynuuje dr Karolina Kot, której zainteresowania skupiają się wokół problemów osadnictwa. Pierwszym etapem owych badań była praca doktorska dotycząca późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, która ukazała się drukiem. Kolejne etapy działań naukowych dotyczą okresu przedrzymskiego oraz rzymskiego i skupiają się na problemach przemian kulturowych. Przez długie lata była również związana z programem badań wykopaliskowych realizowanych przez Fundację Uniwersytetu Łódzkiego w kooperacji z Instytutem Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego.

Do niewątpliwych osiągnięć badawczych należy zaliczyć badania kompleksu osadniczego w Wólce Domaniowskiej koło Radomia (1989–1991), który został w całości opracowany i opublikowany. W zagraniczną jego działalność prof. Marka Olędzkiego wpisuje się uczestnictwo w wykopaliskach w Kamieńcu na Białorusi, na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku słowiańskim (r. 2001) oraz uczestnictwo w badaniach wykopaliskowych w Sozopolu (dawn. grecka Apollonia), w Bułgarii, gdzie badał cmentarzysko z wieków IV-II p.n.e. (r. 2003). Obecnym zaś osiągnięciem są badania na cmentarzysku ludności kultury przeworskiej z konstrukcjami kamiennymi w Mnichu koło Kutna. Innego typu osiągnięcie stanowi przygotowywanie (w roli sekretarza) cyklu międzynarodowych konferencji pt. „Trade Routes and Pilgrimage Trails as a Factor of Integration” (lata 90.), a w latach ostatnich redagowanie i wprowadzenie do literatury archeologicznej trzech tomów (t. 1: Łódź 2004, t. 2: Łódź 2008, t. 3: Zielona Góra 2014) pt. „Kultura Przeworska. Odkrycia – Interpretacje – Hipotezy”, gdzie swoje artykuły zamieścili najwybitniejsi polscy specjaliści zajmujący się wymienioną kulturą. Poza tym M. Olędzki uczestniczył i uczestniczy w kilku międzynarodowych cyklach konferencyjnych, wcześniej były to „Światowe Kongresy Celtyckie” oraz konferencje w ramach „Internationalen Symposiums. Grundprobleme der frǜhgeschitlichen Entwicklung im Mitteldonauraum”, a od roku 2006 w dorocznych spotkaniach konferencyjnych pt. „Archaeology of the Barbarians” organizowanych przez Czeską i Słowacką Akademię Nauk i Uniwersytet Wiedeński. Partycypacja ta nieodłącznie wiąże się z każdorazową publikacją.
Niewątpliwy wkład w rozwój badań nad kulturą przeworską mają badania nad stanowiskiem w Kwiatkowie 11/20. Jest to osada wyjątkowa pod wieloma względami, można by rzec, że w skali środkowoeuropejskiego Barbaricum ma niewiele odpowiedników.

Do istotnych badań prof. Marka Olędzkiego należy zaliczyć wykopaliska przeprowadzone razem z dr. Zbigniewem Lechowiczem na osadzie i cmentarzysku w Wólce Domaniowskiej koło Radomia w latach 1989–1991, które wniosły szereg nowych informacji i danych do problematyki zwartych zespołów osadniczych i ich powiązania ze środowiskiem, zarówno kulturowym jak i naturalnym. Rezultaty tych badań zostały opublikowane w kilku artykułach oraz monografii książkowej. Nurt teoretycznych badań Marka Olędzkiego dotyczył natomiast migracji przedstawicieli kultury przeworskiej do Kotliny Karpackiej, gdzie wymienieni mieszali się z reprezentantami kultur autochtonicznych – głównie Dakami – tworząc nową formację kulturową, mianowicie kulturę Blažice – Bereg. Samo to pojęcie, autorstwa wyżej wymienionego, weszło na trwałe do literatury. W powyższym nurcie rozważań znalazła się też problematyka wojen markomańskich, którą Marek Olędzki rozpatrzył na szerokim, środkowoeuropejskim tle. Owocem tego były dwie monografie książkowe: praca habilitacyjna pt. „Czas przemian. Barbaricum między Bałtykiem a środkowym Dunajem w dobie wojen markomańskich” oraz książka wysokonakładowa – „Wojny markomańskie”, Warszawa 2011. Inny wątek jego aktualnych zainteresowań stanowi problematyka związana z pobytem Celtów na obszarze dzisiejszej Polski w młodszym okresie przedrzymskim. Bezpośrednią inspiracją, która do tego przywiodła było uczestnictwo badacza w wykopaliskach archeologów kaliskich na osadzie Janków koło Kalisza, w latach 2012–2013, gdzie został odkryty celtycki warsztat menniczy i efekty jego działań w postaci 13 elektronowych egzemplarzy monet. Uchwycone zjawisko, powiązane z działalnością celtyckich rixów ciągnących korzyści z eksploatacji szlaku bursztynowego stało się w konsekwencji przedmiotem wnikliwej analizy, a następnie publikacji, którą Marek Olędzki razem z kolegami z Ośrodka Kaliskiego zamieścił w wydawnictwie zagranicznym. Od r. 2011 naukowiec bada cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Mnichu, 6 kilometrów na północny-wschód od Kutna. Obiekt prezentuje się szczególnie interesująco, charakteryzuje go występowanie specyficznych konstrukcji kamiennych: kręgów, steli i bruków. Badania trwają i są już częściowo opublikowane.

Zainteresowania badawcze dr Karoliny Kot skupiają się także wokół osadnictwa z okresu przedrzymskiego i rzymskiego oraz problemu przemian kulturowych na obszarze środkowoeuropejskiego Barbaricum. W nurt badań doskonale wpisuje się stanowisko Kwiatków 11/20, które charakteryzuje się wyjątkową wartością naukową. Przebadana powierzchnia wynosiła ponad 17 hektarów, taki stopień rozpoznania stanowiska należy do rzadkości. Osada miała charakter wielokulturowy, jednak najwięcej źródeł wiąże się z osadnictwem kultury przeworskiej od momentu krystalizowania się po czasy jej zaniku. Na stanowisku odkryto liczne obiekty mieszkalne i produkcyjne, wyjątkowo liczne studnie i roszarnie. Materiał ruchomy w postaci dużego zbioru ceramiki naczyniowej uzupełniają wyjątkowo liczne zabytki metalowe m.in.: fibule, szpile, monety rzymskie, narzędzia, sprzączki itp. W kręgu badań znalazły się także stanowiska odkryte podczas ratowniczych badań autostradowych, które wpisywały się w strefę wcześniej sprecyzowanych zainteresowań z rejonu Polski środkowej (Polesie, stan.1, gm. Łyszkowice, Januszewice stan. 14, gm. Opoczno, Mąkolice stan. 15, gm. Głowno, Smólsk stan.1, gm. Włocławek), jak i Polski północno-zachodniej (Ostromice stan. 14, gm. Wolin). Wspomniane badania były podstawą licznych publikacji.

Rozwojowi badań z zakresu archeologii okresu lateńskiego, rzymskiego i wędrówek ludów sprzyja współpra z szeregiem renomowanych ośrodków europejskich, m. in. Instytutem Archeologii w Bonn, Uniwersytetem i Muzeum Diecezjalnym w Santiago de Compostela, Brneńską Akademii Nauk, Uniwersytetem w Tbilisi. W ramach współorganizacji międzynarodowego cyklu konferencji pt. „Archaeology of the Barbarians”, nawiązano ścisłą współpracę z kolegami z Czeskiej i Słowackiej Akademii Nauk oraz archeologami z Uniwersytetu w Wiedniu. Na gruncie krajowym najbliższymi partnerami i współpracownikami są koledzy z Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu oraz Uniwersytetu Wrocławskiego.

W badaniach epoki żelaza uczestniczą studenci dzięki wieloletniemu programowi ratowniczych badań wykopaliskowych, który pozwala zapoznać się z metodyką badań szerokopłaszczyznowych. Jednocześnie daje możliwość pracy zróżnicowanymi chronologiczne i funkcjonalne stanowiskach archeologicznych (osady i cmentarzyska). W efekcie uczestnicy ekspedycji zdobywają umiejętności potrzebne do rzetelnego wykonywania zawodu archeologa. Bezpośrednim przełożeniem zdobytego doświadczenia jest wysoka liczba absolwentów łódzkiej archeologii pracujących w zawodzie. Dzięki kontaktom z zagranicznymi ośrodkami naukowymi studenci mają możliwość skorzystania ze stypendiów oraz wyjazdów na kwerendy i badania wykopaliskowe. Daje to ogromne możliwości rozwoju naukowego.

Działalność popularyzatorska to przede wszystkim publikacje książkowe skierowane do szerokiego grona odbiorców. Nawiązano również współpracę w władzami gminy Brudzew, która ma na celu włączenie się w promocję i rewitalizację terenów pokopalnianych na tym obszarze. Jednym z elementów tych działań ma być prace dotycząca pradziejów regionu z uwzględnieniem stanowiska w Kwiatkowie.

Obecnie trwają prace nad powstaniem monografii pt. „Broń z okresu rzymskiego i początkowej fazy okresu wędrówek ludów na obszarze nadbzurzańskiej strefy zasiedlenia”. Rozpoczęły się również prace nad organizacją międzynarodowej konferencji poświęconej kulturze przeworskiej.
Równocześnie realizowany jest grant pt. „Kwiatków 11/20, gm. Brudzew. Wielokulturowy kompleks osadniczy”, finansowany ze środków Narodowego Instytutu Dziedzictwa (03287/15/FPK/NID).
 
WYBRANA LITERATURA

Marek Olędzki, Cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu rzymskiego w Wólce Domaniowskiej koło Radomia, Łódź 2000.
Marek Olędzki, Czas przemian. Barbaricum między Bałtykiem a środkowym Dunajem w dobie wojen markomańskich, Łódź 2008.
Marek Olędzki, Wojny markomańskie 162–185 n.e., Warszawa 2011.
Seweryn Rzepecki, Karolina Kot, Magdalena Piotrowska, Pod prąd czasu. Kwiatków i okolica w pradziejach, Łódź 2016.